DIY: Σαπούνι ελαίων (ψυχρή μέθοδος)

Η παρασκευή σαπουνιού φαίνεται να έχει τις ρίζες της στην αρχαία Βαβυλώνα ήδη από το 2.800 π.Χ.. Έκτοτε, η μέθοδος παρασκευής, αλλά και ο τρόπος χρήσης του έχουν αλλάξει, καθώς μέχρι και πριν λίγα χρόνια το σαπούνι παρασκευαζόταν με τη χρήση αλισίβας (σταχτόνερο) και πολλές φορές από ζωικά λίπη.

Σήμερα, για την παρασκευή στερεών σαπουνιών με τη λεγόμενη ψυχρή μέθοδο, χρησιμοποιούνται συνήθως έλαια φυτικής προέλευσης και καυστικό νάτριο (καυστική σόδα).

Παρακάτω θα δούμε πώς μπορούμε να φτιάξουμε το δικό μας στερεό σαπούνι με ασφάλεια, ακολουθώντας τη συγκεκριμένη μέθοδο.

Τα έλαια βάσης

Για την παρασκευή του σαπουνιού μας θα χρειαστούμε κατ' αρχάς κάποιο έλαιο βάσης σε υγρή ή στερεά μορφή. Μπορούμε μάλιστα να χρησιμοποιήσουμε περισσότερα από ένα είδη, καθώς η πρόσμιξη διαφορετικών ελαίων θα χαρίσει στο σαπούνι μας και διαφορετικές ιδιότητες (ισχυρότερη ή ηπιότερη καθαριστική δράση, πλουσιότερο ή λιγότερο αφρισμό, περισσότερη ή λιγότερη σκληρότητα κ.ο.κ.).

Η αναλογία μεταξύ διαφορετικών ελαίων έγκειται μέχρι κάποιο βαθμό στο προσωπικό γούστο και τις ανάγκες του καθενός, ενώ απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η γνώση των ιδιοτήτων, αλλά και των τιμών σαπωνοποίησης του κάθε ελαίου που πρόκειται να χρησιμοποιήσουμε (θα εξηγήσουμε παρακάτω τι είναι αυτό).

Σε γενικές γραμμές πάντως, και με δεδομένο πως έχουμε την τύχη να ζούμε σε μία χώρα, όπου τα ελαιόδεντρα φύονται σε αφθονία, το ελαιόλαδο αποτελεί μία καλή βάση. Αν θέλουμε τώρα ένα πιο σκληρό σαπούνι, μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα μείγμα με την προσθήκη ελαίου καρύδας, βουτύρου κακάο ή βουτύρου καριτέ, ενώ για επιπλέον αφρισμό, μία πολύ καλή επιλογή αποτελεί η προσθήκη καστορέλαιου.

Η σαπωνοποίηση

Η σαπωνοποίηση είναι μία σχετικά απλή χημική διαδικασία, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της πρόσμιξης συγκεκριμένης ποσότητας ελαίου και καυστικού διαλύματος. Κατά την ψυχρή μέθοδο σαπωνοποίησης, ο παράγοντας για την παρασκευή του καυστικού διαλύματος είναι το καυστικό νάτριο, γνωστό και ως καυστική σόδα (NaOH).

Βεβαίως, εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε πως παρά το γεγονός πως το καυστικό νάτριο είναι ένα υλικό, το οποίο πρέπει να χρησιμοποιείται πάντα σύμφωνα με τους απαιτούμενους κανόνες ασφαλείας λόγω της καυστικότητάς του, μετά το πέρας της διαδικασίας - εφόσον φυσικά τηρήσουμε τις σωστές αναλογίες στη συνταγή μας - παύει να αποτελεί κίνδυνο, όπως εξάλλου και το έλαιο που θα χρησιμοποιήσουμε, παύει να αποτελεί έλαιο.

Η τιμή σαπωνοποίησης

Το κάθε έλαιο, βούτυρο, λίπος ή ακόμη και κερί απαιτεί μία συγκεκριμένη ποσότητα καυστικού νατρίου - λίγη ώστε να μην αφήσει καυστικά κατάλοιπα στο σαπούνι μας, αλλά αρκετή ώστε να μπορέσει να μετατραπεί πλήρως σε ένα στερεό σαπούνι.

Η τιμή σαπωνοποίησης, η οποία καθορίζεται από τη σύσταση των λιπαρών οξέων του συστατικού που θα χρησιμοποιήσουμε, αλλά και από το γεγονός πως τα μόρια αντιδρούν μεταξύ τους σε αναλογίες που καθορίζονται από το μοριακό τους βάρος, είναι το σημείο που μας δείχνει πού ακριβώς βρίσκεται αυτή η ισορροπία.

Για τον υπολογισμό λοιπόν της καυστικής σόδας (NaOH) που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για την παρασκευή του σαπουνιού μας, αρκεί μονάχα να πολλαπλασιάσουμε την ποσότητα του βασικού μας υλικού επί της τιμής σαπωνοποίησής του, την οποία μπορούμε να αναζητήσουμε σε κάποια έγκυρη πηγή.

Παράδειγμα: Η τιμή σαπωνοποίησης του παρθένου ελαιολάδου κατά την ψυχρή μέθοδο είναι 0,135. Για τη σαπωνοποίηση λοιπόν 1000 γραμμαρίων ελαιολάδου απαιτούνται 135 γραμμάρια καυστικού νατρίου.

Τιμές σαπωνοποίησης (mg NaOH/g)*

Αμυγδαλέλαιο	0,136
Βαλσαμέλαιο σε ελαιόλαδο	0,135
Βαλσαμέλαιο σε ηλιέλαιο	0,134
Βούτυρο κακάο	0,137
Βούτυρο καριτέ	0,128
Δαφνέλαιο	0,141
Έλαιο argan	0,135
Έλαιο jojoba	0,066
Έλαιο avocado	0,133
Έλαιο καρύδας RBD	0,178
Έλαιο καρύδας παρθένο	0,191
Ελαιόλαδο εξευγενισμένο	0,134
Ελαιόλαδο παρθένο	0,135
Ελαιοπυρηνέλαιο	0,134
Κανναβέλαιο	0,139
Καστορέλαιο	0,128
Λανολίνη	0,094
Μελισσοκέρι	0,069

*: Οι τιμές που αναφέρονται στον παραπάνω πίνακα αφορούν μόνο την παρασκευή σαπουνιού με την ψυχρή μέθοδο.

*: Από είδος σε είδος ενδέχεται να υπάρχουν μικρές αποκλίσεις.

Συνοψίζοντας, αν προσθέσουμε περισσότερο καυστικό νάτριο, το σαπούνι που θα λάβουμε θα είναι ακατάλληλο για χρήση, ενώ αν προσθέσουμε λιγότερο, το σαπούνι μας θα είναι αρκετά λιπαρό και θα στερείται καθαριστικής δράσης. Σε κάθε περίπτωση πάντως, αν θέλουμε να κινηθούμε εκ του ασφαλούς, είναι προτιμότερο να θυσιάσουμε λίγη από την καθαριστική δράση και υφή του σαπουνιού μας, παρά να λάβουμε ένα ακατάλληλο προϊόν. Και εδώ ήρθε η στιγμή να μιλήσουμε για τη λεγόμενη υπερλίπανση.

Η υπερλίπανση

Η υπερλίπανση, με πολύ απλά λόγια, είναι η προσθήκη λίγο περισσότερου ελαίου από αυτό που μας υποδεικνύει η τιμή σαπωνοποίησής του με τις συνιστώμενες τιμές της να κυμαίνονται μεταξύ 1% και 10% επί της εκάστοτε τιμής.

Ο λόγος, για τον οποίο η υπερλίπανση κρίνεται απαραίτητη, είναι γιατί ακόμη και σε ίδια είδη ελαίου, ενδέχεται να υπάρχουν μικρές αποκλίσεις ως προς την τιμή σαπωνοποίησής τους. Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν, διασφαλίζουμε πως στο σαπούνι μας δε θα υπάρχουν σε καμία περίπτωση μη σαπωνοποιημένα καυστικά κατάλοιπα λόγω μίας τέτοιας απόκλισης. Στην παρασκευή σπιτικών σαπουνιών συνήθως συστήνεται μία υπερλίπανση της τάξης του 5%.

Το νερό

Οι συνιστώμενες ποσότητες νερού κυμαίνονται μεταξύ 22% και 40% επί της ποσότητας του ελαίου μας. 

Η ακριβής ποσότητα νερού έχει σημασία ειδικά στην περίπτωση που επιλέξετε να προσθέσετε στο σαπούνι σας κάποιο συστατικό, όπως λ.χ. ο άργιλος, που ενδέχεται να επισπεύσει την πήξη του σαπουνιού σας. Για τα σπιτικά σαπούνια προτείνεται συνήθως ένα ποσοστό γύρω στο 38%.

Υπολογισμός των υλικών

Για να υπολογίσετε το νερό και το καυστικό νάτριο που θα χρειαστείτε, συμπληρώστε το έλαιο βάσης και την ποσότητά του!

Τι έλαιο θα χρησιμοποιήσετε;

Η ποσότητα του καυστικού νατρίου προκύπτει από την τιμή σαπωνοποίησης του συστατικού και της ποσότητας που συμπληρώσατε, συμπεριλαμβάνοντας υπερλίπανση σε ποσοστό 5%.

Διαδικασία

Στάδιο 1ο

1. Πριν προχωρήσουμε στην παρασκευή του σαπουνιού μας, θα πρέπει προηγουμένως να έχουμε εφοδιαστεί με τον απαραίτητο εξοπλισμό ασφαλείας:

• γάντια
• προστατευτικά γυαλιά
• μάσκα
• κλειστά παπούτσια
• ξύδι

Εφόσον λοιπόν έχουμε διασφαλίσει πως ο χώρος, στον οποίο θα πραγματοποιήσουμε την παρασκευή μας αερίζεται επαρκώς, προχωρούμε στην υλοποίηση, συγκεντρώνοντας τα υλικά και τα εργαλεία μας.

Ο εξοπλισμός που θα χρειαστούμε είναι ο εξής:

• ποτήρι ζέσεως
• ανοξείδωτο σκεύος ή κουβάς από χοντρό πλαστικό
• ανοξείδωτη κατσαρόλα
• ζυγαριά ακριβείας
• θερμόμετρο μαγειρικής
• εστία υγραερίου
• ανοξείδωτη κουτάλα
• σπάτουλα σιλικόνης (μαρίζ)
• ηλεκτρικός αναδευτήρας (ραβδομπλέντερ)
• καλούπι
• κοπτικό σαπουνιού

Για το σχηματισμό του σαπουνιού μπορείτε να χρησιμοποιήσετε ειδικά καλούπια σιλικόνης ή ξύλινα αυτοσχέδια κουτιά... ακόμη και παλιά συρτάρια! Στην περίπτωση πάντως που χρησιμοποιήσετε κάποιο ξύλινο καλούπι, καλό είναι να το επενδύσετε εσωτερικά με μία λαδόκολλα, ώστε αφενός το καυστικό μείγμα να μη διαβρώσει το ξύλο και αφετέρου να μπορέσετε αργότερα να αφαιρέσετε από μέσα του το στερεοποιημένο σαπούνι.

2. ηρώντας όλα τα απαραίτητα μέτρα προστασίας, ζυγίζουμε όλα μας τα υλικά. Έπειτα προσθέτουμε σε μία μεγάλη ανοξείδωτη κατσαρόλα σε ένα χοντρό πλαστικό κουβά το νερό και μέσα σε αυτό προσθέτουμε αργά-αργά και χωρίς να εισπνέουμε τις αναθυμιάσεις, το καυστικό νάτριο.

3. Στο μεταξύ, μέχρι να κρυώσει το διάλυμα, προσθέτουμε τα έλαιά μας σε μία μεγάλη ανοξείδωτη κατσαρόλα και τα θερμαίνουμε στην εστία γκαζιού.

Δε θέλουμε να μαγειρέψουμε τα έλαια, παρά μόνο να τα θερμάνουμε φτάνοντάς τα στους 43°C. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η χρήση ενός θερμομέτρου και μίας ανοξείδωτης κουτάλας, την οποία θα χρησιμοποιούμε αποκλειστικά για αυτόν τον σκοπό και που - μέσω της ανάδευσης - θα μας βοηθήσει σε κάποιο βαθμό στον έλεγχο της θερμοκρασίας.

Αν πρόκειται να χρησιμοποιήσετε κάποιο βούτυρο όπως είναι το βούτυρο κακάο ή το βούτυρο καριτέ, προσθέστε πρώτα τα στερεά και έπειτα τα υγρά έλαια.

4. Με το θερμόμετρο ελέγχουμε τη θερμοκρασία τόσο των ελαίων μας, όσο και του διαλύματός μας. Η θερμοκρασία και των δύο πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 37°C και 40°C. Εφόσον οι θερμοκρασίες είναι αυτές που πρέπει, προσθέτουμε αργά-αργά και χωρίς να εισπνέουμε τις αναθυμιάσεις, το διάλυμα του καυστικού νατρίου μέσα στα έλαια (η προσθήκη των ελαίων μέσα στο δίάλυμα του καυστικού νατρίου θα είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία εξώθερμης αντίδρασης, κάτι που δε θέλουμε σε καμία περίπτωση).

5. Με την κουτάλα ανακατεύουμε το μείγμα μας για περίπου 5' μέχρι τα έλαια να αρχίσουν να θολώνουν. Έπειτα, με τον ηλεκτρικό αναδευτήρα στη χαμηλότερη σκάλα ανακατεύουμε, έως ότου το μείγμα μας αποκτήσει μία τέτοια υφή, ώστε ο αναδευτήρας να αφήνει πίσω του ένα ίχνος (το λεγόμενο trace). Η ανάδευση με ηλεκτρικό αναδευτήρα θα διαρκέσει περίπου 5-10' (ανάλογα με την ποσότητα) έως ότου τα υλικά μας ομογενοποιηθούν πλήρως.

6. Σε αυτό το σημείο μπορούμε να προσθέσουμε αιθέρια έλαια ή άλλα διακοσμητικά ή απολεπιστικά συστατικά.

Αν θέλετε να χαρίσετε ξεχωριστό άρωμα και επιπλέον ιδιότητες στο σαπούνι σας, μπορείτε να προσθέσετε κάποιο αιθέριο έλαιο ή μείγμα αιθέριων ελαίων σε ποσοστό έως και 2% επί του ελαίου.

Αν πρόκειται να χρωματίσετε το σαπούνι σας με χρωστικές mica, αναμείξτε πρώτα μία μικρή ποσότητα σκόνης (π.χ. 1 κ.γ.) μέσα σε αμυγδαλέλαιο, γλυκερίνη ή ισοπροπυλική αλκοόλη και στη συνέχεια προσθέστε σταδιακά το διάλυμα μέσα στο μείγμα του σαπουνιού σας, αναδεύοντας, έως ότου το αποτέλεσα σας ικανοποιεί.

Αν θέλετε να προσθέσετε κάποιον άργιλο ή άλλο απολεπιστικό παράγοντα, μπορείτε απλώς να τον προσθέσετε απευθείας στο μείγμα σας, αναδεύοντας σχολαστικά. Ωστόσο, μην ξεχνάτε πως η προσθήκη αργίλου θα επισπεύσει τη διαδικασία πήξης του σαπουνιού σας και συνεπώς θα ήταν καλό σε αυτήν την περίπτωση να έχετε συνυπολογίσει λίγη παραπάνω ποσότητα νερού. Μία ενδεικτική αναλογία είναι το 3% επί του ελαίου.

7. Χωρίς να αφαιρέσουμε τα γάντια μας, μεταφέρουμε το μείγμα στο καλούπι ή στα καλούπια, φροντίζοντας αυτό να απλώνεται ομοιογενώς. Αν χρειαστεί, εξομαλύνουμε την επιφάνειά του με τη σπάτουλα και χτυπάμε ελαφρώς το καλούπι ώστε να φύγει ο αέρας που ίσως έχει εγκλωβιστεί σε αυτό.

8. Καθαρίζουμε τον εξοπλισμό μας και τοποθετούμε το μείγμα σε ζεστό και ασφαλές μέρος, αφήνοντάς το εκεί για τουλάχιστον 24 ώρες έως ότου στερεοποιηθεί.

Στάδιο 2ο

Φορώντας πλαστικά γάντια, αφαιρούμε το στερεό πλέον μείγμα μας από το καλούπι ή τα καλούπια και, αν χρειαστεί, το κόβουμε σε μικρότερες πλάκες. Αποθηκεύουμε τα σαπούνια μας σε καθαρό και ξηρό χώρο, ο οποίος αερίζεται επαρκώς για τουλάχιστον 3-4 εβδομάδες. Φροντίζουμε επίσης τα σαπούνια μας να μη σκονίζονται και να μην ακουμπούν το ένα με το άλλο, τοποθετώντας τα με τέτοιον τρόπο, ώστε το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειάς τους να έρχεται σε επαφή με τον αέρα.

Στάδιο 3ο

Με το πέρας των 3-4 εβδομάδων μπορούμε πια να χρησιμοποιήσουμε τα σαπουνάκια μας άφοβα.

Για την αποθήκευσή τους προτιμήστε κάποια χάρτινη συσκευασία. Αυτό θα προστατέψει τα σαπούνια από την υγρασία και θα βοηθήσει να κρατήσουν το άρωμά τους για περισσότερο διάστημα.

Εθνικό Κέντρο Άμεσης Βοήθειας (ΕΚΑΒ): 166

Κέντρο Δηλητηριάσεων: 210 7793777

Αγόρασε όλα όσα μπορεί να χρειαστείς ››